مقاله ای به قلم دکتر پیمان مولوی با عنوان ابزارهای مشتقه ارزی در ماهنامه اقتصادی بانکداری آینده
1395/04/13
دکتر پیمان مولوی مشاور ارشد تامین مالی بین المللی و مدیر عامل یورواینوست
بسیاری از فعالان حوزه های پیمانکاری، تولید و تجارت با واژه هایی به مانند ابزار مشتقه و امکاناتی که این ابزارها برای آنان در تأمین مالی و جذب سرمایه گذاری ایجاد می نماید ناآشنا بوده و این امر نیازمند تلاش مستمر فعالان بازار سرمایه در شناساندن ابزارهای نوین و ارائه آنها به فعالان بخش های اقتصادی را نشان می دهد. ,
روزهای زیادی است که در پرتو فضای ایجاد شده پسا بر جام در کشور شاهد ورود طیف وسیعی از سرمایه گذاران، تأمین کنندگان مالی، تجار و بازرگانان به کشورمان بوده ایم. در تمامی جلساتی که به شخصه حضور داشته ام ریسک سرمایه گذاری و بالاخص ریسک ارزی کشور و نحوه مدیریت ریسک ارز (Hedging Currency risk) برای طرف ایرانی و خارجی از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.
متاسفانه ابزارهای ما در این حوزه بسیار محدود بوده و توانایی کنترل مدیریت ریسک ناشی از تغییرات جریانات ارزی را به سبب نبودن ابزار مناسب نداریم.
نرخ برابری ارز بعنوان متغیری اثرگذار در اقتصاد ایران از اهمیت بالایی برخوردار است و نوسانات نرخ ارز جزو منابع مهم ریسک برای فعالیت بین المللی اقتصادی محسوب می گردد.
در ایران نیز ما به سبب نوسانات شدید نرخ ارز در چند دوره و شکل سنتی مبادلات و عدم استفاده از ابزارهای مشتقه (Derivatives) ارزی، نهادهای اقتصادی و سرمایه گذاری را به صورت جدی در معرض ریسک نوسانات نرخ ارز قرار می دهیم .
نرخ تبادلات بین المللی ایران بسیار بوده است و به نقل از آمار بانک مرکزی در حدود 26 درصد تولید ناخالص به صادرات و 21 درصد آن به واردات با در نظر گرفتن ارز آزاد در سال 93 بوده است.
چگونه است که در کشوری که این حجم از مبادلات بین المللی دارد استفاده از ابزار مشتقه که مدلها و مفاهیم آن به صورت مشروح ارایه خواهد گردید هنوز وجود ندارد؟
در اکثر کشورهای موفق جهان به لحاظ اقتصادی از ابزار مشتقه ارز در بورس های اوراق بهادار و بازارهای مالی بهره می گیرند و به سرمایه گذاران و سرمایه پذیران ، فاینانسرها و دریافت کنندگان منابع مالی قدرت کنترل و مدیریت ارزی داده می شود.
ابزارهای مشتقه قراردادهایی هستند که ساختار ارزش و پرداختی آنها بر اساس کالاهای اساسی و پایه ای به مانند اوراق بهادار، سهام است. این ابزارها برای کاهش یا انتقال ریسک به شمار می روند و قراردادهای سلف (Futures) ابزارهایی هستند که در بازارهایی به نام فرابورس می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
هر قراردادی که تاریخ سررسید آن بیش از دو روز باشد به قراردادهای سلف معروف هستند. ابزار مشتقه سلف به روشی از قرارداد اطلاق می شود که دو طرف معامله را به انجام مقدار معینی کالا با قیمت مشخص و تاریخ معین در آینده متعهد می کند. در این نوع بازارها 3 گروه متفاوت در حال فعالیت هستند.
پوشش دهندگان (Hedgers)
این افراد با خرید قراردادهای سلف اطمینان می یابند که قیمت ها در آینده مشخص بوده و آنها می توانند از نوسانات نامطلوب ارزی در امان مانده و ضرر نکنند. این افراد هدفشان کاهش ریسک و در امان ماندن از نوسانات را دارند. شرکت هایی که در صدد تأمین مالی پروژه های دلاری خود هستند و یا سرمایه گذارانی که با سرمایه گذاری خارجی روبه رو هستند از این جمله اند.
سفته بازان یا سوداگران (Speculators)
این گروه سرمایه گذارانی هستند که علاقه به کسب سود از محل سرمایه گذاری در خرید این اوراق دارند و نقش بیمه ای این اوراق برایشان مهم نیست.
این گروه هرگاه بر اساس پیش بینی های خود به این نتیجه برسند که قیمت ارز یا دارایی مورد معامله کاهش خواهد یافت اوراق خود را می فروشند و یا بالعکس.
آربیتراژ کنندگان (Arbitrageur)
این طیف بین سوداگران و پوشش دهندگان قرار می گیرندو قصد سود بدون تحمل ریسک مترتب آن را دارند.
یکی از مباحثی که در بازارهایی به مانند سلف و اساساً ابزار مشتقه وجود دارد ریسک نکول (Default risk) و ریسک اعتباری (Credit risk) است. این اوراق چون در بازارهای فرابورس مورد معامله قرار می گیرند می بایست خطوط اعتباری ( در صورت وجود دو بانک در دو طرف معامله سلف) وجود داشته باشد و در صورتی که معامله بین یک مشتری و یک واسطه گری مالی صورت می پذیرد مشتری باید از اعتبار بالا نزد بانک برخوردار باشد.
این بازار یک بازار سازمان یافته است که بیشترین حجم معاملات را پس از بازارهای نقدی به عهده دارد امروزه حجم بازارهای مشتقه به اندازه بازارهای نقدی در ایالات متحده آمریکا و انگلستان بالاست و جزو لاینفک سیستم مالی بین المللی شده است.
اهمیت بازار سلف ارزی در دوران پسا تحریم
کشور ایران برای رشد و توسعه بر اساس سند چشم انداز، ابلاغیه اقتصاد مقاومتی مقام معظم رهبری در سال 92 و ابلاغیه اجرایی معاون اول ریاست جمهوری در سال آتی نیازمند 50 میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی برای پروژه های عمومی، دولتی و خصوصی است.
استقبال زیادی از تامین مالی بین المللی در پروژه های نفت، گاز و پتروشیمی، داروسازی، معدن و صنایع معدنی و غیره وجود دارد ولی زنگ خطری که از هم اکنون به صدا درآمده اخطار بر اساس نبود یک بستر متناسب برای کنترل و پوشش ریسک های این نوع تأمین مالی بین المللی پروژه هاست.
اولین اثر مثبت ایجاد بازارهای مشتقه ارزی ایجاد امکان به پیمانکاران و کارفرمایان بخش های خصوصی و دولتی برای کنترل و پوشش ریسک سرمایه گذاری خارجی و تامین مالی بین المللی پروژه های آنهاست.
دومین اثر وجود چنین بازارهایی علاوه بر کنترل ریسک، ارتقای دانش مالی و سرمایه گذاری فعالان بازار سرمایه و شرکت های ایرانی با انواع قراردادهای سلف ارزی است.
سومین اثر ایجاد چنین بازارهایی ایجاد اطمینان به شرکت های بین المللی برای حضور در بازار ایران به عنوان سرمایه گذار بلند مدت است.
متأسفانه یکی از مشکلات بازار سرمایه ایران در بسط و گسترش ایده ها و ابزارهای با سایر بخش های اقتصاد ایران است. بسیاری از فعالان حوزه های پیمانکاری، تولید و تجارت با واژه هایی به مانند ابزار مشتقه و امکاناتی که این ابزارها برای آنان در تأمین مالی و جذب سرمایه گذاری ایجاد می نماید ناآشنا بوده و این امر نیازمند تلاش مستمر فعالان بازار سرمایه در شناساندن ابزارهای نوین و ارائه آنها به فعالان بخش های اقتصادی را نشان می دهد.